ดิเรก อินจันทร์
สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเชียงใหม่
คัมภีร์ตำรายาสมุนไพรที่บันทึกด้วยอักษรธรรมล้านนาพบแพร่หลายในทุกจังหวัดของภาคเหนือ โดยเนื้อหาส่วนมากจะกล่าวถึงโรค และอาการเจ็บป่วย สมุนไพรที่ใช้ วิธีปรุง และวิธีการใช้ตำรับยา ซึ่งเป็นการรักษาหลังจากที่ร่างกายเกิดความผิดปกติแล้ว แต่พบว่าตำรับยาบางส่วนเป็นองค์ความรู้ด้านการรักษาสุขภาพในขณะที่ร่างกายเป็นปกติอยู่ จัดเป็นตำรับยาบำรุงร่างกายให้แข็งแรง หรือเป็นไปตามความต้องการของผู้ใช้
จากการศึกษาข้อมูลตำรับยาบำรุงร่างกายในคัมภีร์ตำรายาสมุนไพรล้านนา จำนวน 12 เล่ม จากจังหวัดเชียงใหม่ ลำพูน เชียงราย ลำปาง แพร่ และน่าน พบว่าตำรับยาบำรุงร่างกายแบ่งได้เป็น 4 ประเภท คือ 1) ตำรับยาเจริญอาหาร 2) ตำรับยาบำรุงผิวพรรณ 3) ตำรับยาสำหรับสตรีมีครรภ์ และ 4) ตำรับยาบำรุงร่างกายทั่วไป มีทั้งที่เป็นตำรับยาสำเร็จรูปและตำรับยาที่ต้องปรุงเป็นการเฉพาะ โดยใช้สรรพคุณหลัก หรือใช้ข้อความที่สื่อถึงสรรพคุณของตำรับยานั้นๆ มาตั้งเป็นชื่อตำรับยา นอกจากนั้นยังพบว่าขั้นตอนในการเตรียม การปรุง และการใช้ตำรับยาบางตำรับมีขั้นตอน พิธีกรรม คาถา และความเชื่อเข้ามาเกี่ยวข้อง
(เสนอในการประชุมวิชาการ "การรักษาโรคกับการใช้ยาสมุนไพรในวัฒนธรรมไทย-ไท (2017 Chulalongkorn Thai-Tai Heritage Forum: Healing and Herbal Medicine) ระหว่างวันที่ 22-23 มิถุนายน 2560 ณ โรงแรมเลอ เมอริเดียน เชียงใหม่ จังหวัดเชียงใหม่ จัดโดย โครงการวิวัฒน์ไทยและอาเซียนศึกษานานาชาติเพื่อการพัฒนาสังคมไทย (ENITAS) สถาบันไทยศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ศูนย์ล้านนาศึกษา คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ และสาขาวิชาภาษาและวัฒนธรรมไทย สำนักวิชาศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง)