ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี หมายถึง ภาษามลายูที่พูดกันในบริเวณสามจังหวัดภาคใต้ คือ ปัตตานี ยะลา และนราธิวาส และสี่อำเภอของสงขลา ได้แก่ นาทวี สะบ้าย้อย เทพา และจะนะ นอกจากนี้แล้ว บางชุมชนในชานเมืองกรุงเทพมหานครก็นิยมพูดภาษามลายูสำเนียงปัตตานี เพราะชุมชนดังกล่าวมีบรรพบุรุษมาจากปัตตานีที่ถูกกวาดต้อนเป็นเชลยศึกไปยังกรุงเทพตอนรัชกาลที่ 1 และรัชกาลที่ 3 เช่นที่ชุมชนท่าอิฐ จ.นนทบุรี ชุมชนคลองหนึ่งแก้วนิมิตร ชุมชนบ้านสวนพริกไทย จ.ปทุมธานี

ภาษามลายูปัตตานีมีชื่อเรียกหลายแบบ ได้แก่ ภาษามลายูตานิง ภาษายาวี สำเนียงคล้ายภาษามลายูท้องถิ่นกลันตัน ซึ่งเป็นภาษาย่อยของภาษามลายูมาตรฐาน หรือที่คนในท้องถิ่นเรียกว่าภาษามาลายูกลาง ซึ่งเป็นภาษาราชการของประเทศมาเลเซีย อินโดนีเซีย และบรูไน ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี มีเพียงภาษาพูด ไม่มีภาษาเขียน และไม่มีตัวอักษร 

ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานีมีเพียงเสียงพยัญชนะและเสียงสระเท่านั้น ไม่มีเสียงวรรณยุกต์ คำพื้นฐานส่วนใหญ่เป็นคำ 2 พยางค์ เช่นเดียวกับคำพื้นฐานของภาษาอื่นๆ ในตระกูลภาษาออสโตรนีเซียน ตัวอย่างเช่น นาซิ – ‘ข้าว’, มาแก – ‘กิน’, ดูวิ – ‘เงิน’ เป็นต้น 

ภาษามลายูปัตตานีมีพยัญชนะเสียงยาวหรือการยืดเสียงพยัญชนะต้นของคำ ซึ่งเป็นลักษณะที่ทำให้ความหมายของคำเปลี่ยนแปลงได้ นับเป็นลักษณะพิเศษของภาษานี้ ลักษณะเช่นเกิดจากการลดรูปคำให้เหลือจำนวนพยางค์น้อยลง ส่วนใหญ่จะเป็นการลดหน่วยเติมหน้าคำ ตัวอย่าง เช่น ตือลอ ‘ไข่’ ‘ตือลอ ‘วางไข่’ บูงอ ‘ดอกไม้’ ‘บูงอ ‘ออกดอก’ มาแก ‘กิน’ ‘มาแก ‘กินเยอะ’

ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานีสำเนียงค่อนข้างห้วน และห้าวกว่าภาษามลายูกลาง ศัพท์ส่วนใหญ่จะตรงกัน มีศัพท์เฉพาะถิ่นอยู่บ้าง และศัพท์ที่ตรงกันนั้นจะมีเสียงที่เป็นปฏิภาคกัน ตารางต่อไปนี้เปรียบเทียบการออกเสียงที่แตกต่างระหว่างภาษามลายูกลางและภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี

พยางค์ท้ายของภาษามลายูกลางเป็น -า ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานีจะเป็น -อ เช่น

คำศัพท์	มลายูกลางออกเสียง	มลายูท้องถิ่นปัตตานีออกเสียง	คำแปล
nama	นามา	นามอ	ชื่อ
apa	อาปา	อาปอ	อะไร
sila	ซีลา	ซีลอ	เชิญ
berapa	บราปา	บราปอ	เท่าไร

พยางค์ท้ายของภาษามลายูกลางที่ลงท้ายด้วย -น (_n), -ง (_ng) และ -ม (_m) จะเปลี่ยนไปอยู่ในรูป แ- (_ae) เช่น

คำศัพท์	มลายูกลางออกเสียง	มลายูท้องถิ่นปัตตานีออกเสียง	คำแปล
petang	ปตัง	ปแต	เวลาเย็น
makan	มากัน	มาแก	กิน
jalan	ยาลัน	ยาแล	เดิน
malam	มาลัม	มาแล	กลางคืน
senaman	ซือนามัน	ซือนาแม	ออกกำลังกาย’
pisang	ปีซัง	ปีแซ	กล้วย
simpulan	ซิมปูลัน	ซิมปูแล	ข้อสรุป

พยางค์ท้ายของภาษามลายูกลางเป็น ไ- ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานีจะเป็น -า

คำศัพท์	มลายูกลางออกเสียง	มลายูท้องถิ่นปัตตานีออกเสียง	คำแปล
pakai	ปาไก	ปากา	สวม, ใส่
gulai	ฆูไล	ฆูลา	แกง
kedai	กได	กดา	ตลาด
misai	มีไซ	มีซา	หนวด

เสียง น สะกดในภาษามลายูกลาง เป็นเสียง ง ในภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี

คำศัพท์	มลายูกลางออกเสียง	มลายูท้องถิ่นปัตตานีออกเสียง	คำแปล
kain	ไกน	ไกง	ผ้า
tahun	ตาฮน	ตาฮง	ปี

เสียง ร ในภาษามลายูกลางเป็นเสียง ฆฮ กล้ำกันในภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี

คำศัพท์	มลายูกลางออกเสียง	มลายูท้องถิ่นปัตตานีออกเสียง	คำแปล
orang	โอรัง	ออแฆ	คน
mari	มารี	มาฆี	มา

นอกจากนั้นคำ 2 พยางค์บางคำในภาษามลายูกลาง ตัดพยางค์หน้าเหลือเป็นคำพยางค์เดียวในภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี เช่น

คำศัพท์	มลายูกลางออกเสียง	มลายูท้องถิ่นปัตตานีออกเสียง	คำแปล
pergi	เปอรฆี	ฆี	ไป
hendalk	ฮันดัก	เนาะ	ต้องการ
duduk	ดูโด๊ะ	โด๊ะ	นั่ง, อยู่
amak	อามะ	เมาะ	แม่

คำบางคำนิยมใช้ต่างกันระหว่างภาษามลายูกลางและภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี เช่น

คำศัพท์	มลายูกลางออกเสียง	มลายูท้องถิ่นปัตตานีออกเสียง	คำแปล
Tuan	ตวน	แดมอ	คุณ
Saya	ซายา	อามอ	ผม, ฉัน

การเรียงคำในประโยคของภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี จะเหมือนกับภาษาไทย เพียงรู้ศัพท์ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี ก็สามารถผูกประโยคสื่อสารได้ เช่น

ภาษาไทย	ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี
คุณชื่ออะไร	แดมอ  นามอ อาปอ
คุณอยู่ที่ไหน	แดมอ โด๊ะ ดานอ
คุณมีธุระอะไร	แดมอ อาดอ กียอ อาปอ

ปัจจุบันนี้ชาวมุสลิมในจังหวัดยะลาที่ใช้ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานีเป็นภาษาแม่ รับศัพท์ภาษาไทยเข้าไปใช้มาก เช่นเดียวกับที่ภาษาไทยถิ่นยะลารับภาษามาลายูท้องถิ่นปัตตานีเข้ามาใช้มากเช่นกัน มีหลาย ๆ คำที่ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานีทับศัพท์คำภาษาไทย แต่ปรับเสียงให้ออกเสียงสะดวกขึ้น เช่น

ภาษาไทย	ภาษามลายูท้องถิ่นปัตตานี
ธรรมดา	ทามาดา
ตู้เย็น	ตูเย็ง
โทรศัพท์	โทราสะ
โทรทัศน์	โทราทะ
วิทยุ	วิทายุ
ประปา	ประปา
ประตู	ปีตู

ทุกวันนี้ภาษามลายูปัตตานีอยู่ในขั้นวิกฤต เยาวชนเริ่มไม่นิยมพูดภาษามลายูแล้วหันไปใช้ภาษาไทยในการสื่อสารแทน โดยเฉพาะเยาวชนที่อาศัยอยู่ในตัวเมืองที่แทบไม่ต้องอาศัยภาษามลายูปัตตานีเลยในการใช้ชีวิต ทั้ง ๆ ที่การรู้ภาษามลายูปาตานีนั้นจะเป็นพื้นฐานที่ดีในการเชื่อมเข้าสู่โลกมลายู