วันที่ออกอากาศ: 6 ตุลาคม 2556
วิทยากร: ดินาร์ บุญธรรม
ผู้ดำเนินรายการ: วราภรณ์ จิวชัยศักดิ์
พุทธศาสนาถือเป็นศาสนาหลักของคนไทยมาตั้งแต่โบราณกาล จึงมีพระสงฆ์เป็นองค์บุคลากรทางพระพุทธศาสนาจำนวนมาก ซึ่งรวมตัวกันเป็นคณะสงฆ์ โดยธรรมเนียมปฏิบัติคณะสงฆ์มีสถานะพิเศษในสังคมที่ไม่ได้อยู่ภายใต้การปกครองของรัฐบาลฆราวาสโดยตรง แต่มีการจัดตั้งองค์กรคณะสงฆ์เพื่อบริหารจัดการกิจการของสงฆ์ โดยมีองค์พระมหากษัตริย์ในฐานะทรงเป็นอัครศาสนูปถัมภกเข้ามาส่วนในการแต่งตั้งพระเถระชั้นผู้ใหญ่ที่มีความเจริญด้วยวัยวุฒิและคุณวุฒิ ขึ้นมาดำรงตำแหน่งสูงสุด เรียกว่า พระสังฆราช หรือ สมเด็จพระสังฆราช
สมเด็จพระสังฆราช ในภาษาบาลี คือ สกลมหาสังฆปรินายก หมายถึง พระซึ่งทรงเป็นใหญ่ในหมู่สงฆ์ เป็นประธานสูงสุดในการบริหารจัดการปกครองคณะสงฆ์ในราชอาณาจักร การแต่งตั้งพระสังฆราช หรือ สมเด็จพระสังฆราช ในประวัติศาสตร์ไทยปรากฏเป็นหลักฐานมาตั้งแต่สมัยสุโขทัย โดยได้รับอิทธิพลของพุทธศาสนาแบบลังกาวงศ์มาจาก อาณาจักรมอญ และศรีลังกา ซึ่งเป็นมีการจัดระเบียบการปกครองคณะสงฆ์แล้ว
จากจารึกสุโขทัยหลักที่ 1 ในรัชสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช พบหลักฐานว่ามีคณะสงฆ์จากนครศรีธรรมราชขึ้นมาสถาปนาคณะสงฆ์เถรวาทในกรุงสุโขทัย และได้ทรงแต่งตั้งตำแหน่งพระสังฆราช และในรัชสมัยพระมหาธรรมราชาลิไท ทรงอาราธนาพระสงฆ์จากเมืองนครศรีธรรมราช และโปรดให้ พระสุมานะเถระ ไปบวชใหม่ในสำนักสงฆ์เมืองนครพันธ์ (ปัจจุบันคือเมืองเมาะตะมะ) เพื่อศึกษาพระพุทธศาสนาและการจัดระเบียบการปกครองคณะสงฆ์
ในสมัยอยุธยาแบ่งการปกครองคณะสงฆ์ออกเป็น 2 ฝ่ายประกอบด้วย ฝ่ายคามวาสี หรือ คันธุระ ซึ่งมีบทบาทเป็นผู้นำจิตวิญญาณและประกอบพิธีกรรมให้แก่พุทธศาสนิกชนในเขตเมืองหรือชุมชนต่างๆ มีสมเด็จพระสังฆราชประทับจำพรรษาอยู่ที่วัดพระมหาธาตุในพระนครศรีอยุธยา
ฝ่ายอรัญวาสี หรือ วิปัสสนาธุระ ซึ่งเน้นปฏิบัติธรรมในทางวิปัสสนา ซึ่งแต่เดิมสมเด็จพระสังฆราชจะประทับจำพรรษาที่วัดป่าแก้ว (ปัจจุบันคือวัดใหญ่ชัยมงคล) ต่อมาในรัชสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราชได้มาประดับจำพรรษาที่วัดไชยวัฒนาราม
นอกจากนี้ ยังก่อตั้งคณะสงฆ์ประจำหัวเมืองต่างๆ ในส่วนภูมิภาค ซึ่งตำแหน่งปกครองคณะสงฆ์ประจำหัวเมืองต่างๆ ในฝ่ายคันธธุระ เรียกกว่า สมเด็จพระสังฆราชา ส่วนฝ่ายอรัญวาสี เรียกว่า สมเด็จพระพันรัตน์ หรือ วรรณรัตน์ มีฐานะเท่ากันทุกเมืองขึ้นตรงต่อสมเด็จพระสังฆราชส่วนกลางที่ราชธานี มีการแต่งตั้งขึ้นตามพระบรมราชโองการของพระมหากษัตริย์
ในสมัยต้นรัตนโกสินทร์จนถึงถึงปัจจุบัน ใช้ธรรมเนียมการแต่งตั้งสมเด็จพระสังฆราชองค์เดียว ในส่วนภูมิภาคมีเพียงตำแหน่งเจ้าคณะจังหวัด เจ้าคณะอำเภอ เจ้าคณะตำบลเป็นผู้ดูแลคณะสงฆ์
ตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราชเป็นตำแหน่งที่สำคัญที่สุดในการบริหารปกครองคณะสงฆ์ไทย พระมหากษัตริย์จะทรงเลือกพระมหาเถระผู้ใหญ่ซึ่งทรงยกย่องเคารพทั้งเป็นการส่วนพระองค์และเป็นที่ยอมรับในหมู่พระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชการทั้งหลาย เป็นประธานปกครองคณะสงฆ์ทั้งฝ่ายธรรมยุติและฝ่ายมหานิกาย ครอบคลุมรวมไปถึงคณะสงฆ์ฝ่ายมหายาน 2 ฝ่าย คือ จีนนิกาย และอนันตนิกาย
จนถึงปัจจุบันมีผู้ดำรงตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราชมาแล้ว 19 พระองค์ แต่ละพระองค์ทรงมีคุณูปการในศาสนากิจเป็นอเนกอนันต์ต่อสังคม