วันที่ออกอากาศ: 30 มิถุนายน 2556
วิทยากร: ดินาร์ บุญธรรม
ผู้ดำเนินรายการ: วราภรณ์ จิวชัยศักดิ์
การประดิษฐ์เครื่องจักสานเพื่อนำมาเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ ถือเป็นวัฒนธรรมร่วมที่สำคัญของคนไทย และชาวเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ มาตั้งแต่ยุคดึกดำบรรพ์
เครื่องจักสานเป็นของใช้สอยในชีวิตประจำวัน ที่สำคัญประเภทหนึ่งของคนในภูมิภาคนี้ ซึ่งมีภูมิปัญญาในการประดิษฐ์เครื่องจักสานมากมายหลายชนิดๆ โดยประดิษฐ์แตกต่างกันไป ทั้งรูปแบบ และขนาด เพื่อประโยชน์ในการใช้สอยที่แตกต่างกันไป
คนในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เริ่มประดิษฐ์เครื่องจักสานมาตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์ เมื่อเริ่มหยุดการเร่ร่อน และตั้งหลักแหล่งที่อยู่อาศัย จึงเริ่มคิดประดิษฐ์เครื่องมือเครื่องใช้ในชีวิตประจำวัน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เครื่องจักสานที่สามารถใช้เป็นภาชนะใส่ของต่างๆ และเครื่องมือทุ่นแรง ที่ทำให้ชีวิตมนุษย์มีความสะดวกสบายขึ้น
แม้เราจะไม่พบเครื่องจักสาน ที่เป็นหลักฐานจากแหล่งขุดค้นทางโบราณคดีในประเทศไทย เนื่องจากเครื่องจักสาน ผลิตจากวัสดุธรรมชาติที่ย่อยสลายได้ง่าย แต่ด้วยสภาพแวดล้อมต่างๆ ทำให้นักประวัติศาสตร์เชื่อว่า คนในดินแดนที่เป็นประเทศไทย รวมถึงภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในปัจจุบัน รู้จักประดิษฐ์เครื่องจักสานเพื่อใช้งาน ก่อนรู้จักการทำเครื่องปั้นดินเผา โดยสันนิษฐานจากลวดลายของเครื่องปั้นดินเผาว่า มีทำลวดลายให้คล้ายคลึงกับการสานลายของเครื่องจักสาน
เครื่องจักสานเป็นภูมิปัญญาที่มนุษย์รู้จักนำวัสดุธรรมชาติ ได้แก่ เส้นใยจากการแปรรูปพืชพันธุ์ต่างๆ มาใช้สำหรับ ถัก ทอ สาน ใช้เป็นภาชนะหรือเครื่องใช้ต่าง ๆ ซึ่งในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ที่ถือว่ามีความอุดมสมบูรณ์ ทั้งพืชยืนต้น พืชล้มลุก ป่าไม้ และเขตทุ่งหญ้า จึงมีสภาพภูมิศาสตร์ที่เอื้ออำนวยให้คนในพื้นที่ สั่งสมภูมิปัญญาในการประดิษฐ์เครื่องจักสาน มาตั้งแต่โบราณ
ตั้งแต่การคัดเลือกชนิดของพืชพันธุ์ต่างๆ ในธรรมชาติ ที่เหมาะสมต่อการแปรรูปให้เป็นเส้นใย อย่างเช่น ต้นกก เป็นพืชล้มลุกตระกูลหญ้า ที่ขึ้นตามพื้นที่ชื้นแฉะ พืชน้ำล้มลุกอย่างผักตบชวา ไม้ยืนต้นตระกูลหวาย และไผ่ หรือแม้แต่ไม้ยืนต้นตระกูลหวาย พืชตระกูลมะพร้าว ตระกูลตาล ตระกูลปาล์ม ซึ่งเป็นพืชธรรมชาติในภูมิภาค โดยรู้จักนำส่วนต่างๆ ของพืช เช่น ลำต้น ก้าน ใบ นำมาตากแห้ง และแปรรูปให้ได้เส้นใยที่มีความเหนียว ก่อนนำมาสานขึ้นรูปเป็นภาชนะและเครื่องใช้ต่างๆ
เครื่องจักสานมีรูปร่างที่เหมาะกับการใช้งานต่างๆ ส่วนใหญ่ใช้เป็นเครื่องทุ่นแรงในการดำรงชีวิต ของคนในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ซึ่งมีพื้นฐานอยู่ในสังคมเกษตรกรรม จึงประดิษฐ์เครื่องจักสานที่ใช้ประโยชน์ทางการเพาะปลูกพืชพันธุ์ธัญญาหาร การเลี้ยงสัตว์ รวมถึงการหาอาหารจากแหล่งธรรมชาติต่างๆ
โดยเฉพาะการปลูกข้าว ซึ่งถือเป็นอาหารหลัก มีการนำเครื่องจักสานมาใช้ในกระบวนการปลูกข้าวเกือบทุกขั้นตอน ตั้งแต่ขั้นตอนการหว่านเมล็ด ก็ใช้ กระบุง สำหรับใส่ข้าวเปลือกนำไปท้องนา หลังจากต้นข้าวเริ่มโต ก็ทำรั้วกันแปลงนาด้วยการนำไม้ไผ่มาสาน รวมถึงการทำห้างเฝ้านาหรือ เขียงนา ก็ใช้หวาย หรือไม้ไผ่ มาสานเป็นฝาเรือน
แม้แต่พิธีกรรมที่สร้างความเป็นมงคลสำหรับต้นข้าว ก็ใช้เครื่องจักสานมาทำปักเฉลียว จนถึงขั้นตอนเก็บเกี่ยว ก็อาศัยเครื่องจักสานมาใช้ประโยชน์ทั้งสิ้น
คนไทยและคนเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ที่มีวิถีชีวิตอยู่กับแหล่งน้ำ ก็ใช้ภูมิปัญญาในการประดิษฐ์เครื่องมือจับน้ำ และสัตว์น้ำรูปแบบต่างๆ อาทิ ไซ สุ่ม ลอบ ให้เหมาะสมกับสภาพของแหล่งน้ำ ในบางภูมิภาค สามารถสร้างเรือด้วยการจักสาน โดยใช้เส้นใยของต้นกกที่มีความหนา นำมาสานขึ้นรูปเป็นเรือได้ด้วยเช่นเดียวกัน
นอกจากนี้ เครื่องจักสานยังเป็นภาชนะใช้ในบ้านเรือน เช่น กระบุง ตะกร้า พัด เสื่อปูนอน เป็นต้น ซึ่งนอกจากจะออกแบบรูปแบบเพื่อประโยชน์ใช้สอยแล้ว ยังออกแบบลวดลายของเครื่องจักสาน ให้มีความสวยงามอย่างน่าชื่นชม